Biurokracja - typ idealny według Maxa Webera

Max Weber twierdził, że organizacje stają się bardziej racjonalne, to znaczy podporządkują swoją działalność instrumentalnej efektywności, czyli dążeniu do uzyskania jak największych efektów w możliwie najmniej kosztowny sposób. W społeczeństwie nowoczesnym, gdzie instrumentalna racjonalność staje się zdaniem Webera dominującym motywem całego życia społecznego, organizacje społeczne przybierają postać, którą określił jako biurokrację. Żyjemy dziś w świecie organizacji biurokratycznych. Weber konstruuje typ idealny organizacji biurokratycznej (czysty model). Odstępstwa od tego modelu prowadzą do dysfunkcyjności i wadliwości działania, które są źródłem potocznego potępienia biurokracji. A więc to co jest krytykowane nie jest biurokracją, a raczej patologią biurokracji.

 

Typ idealny według terminologii Webera, biurokracji cechuje się:

 

• Występuje drabina hierarchiczna, każdy wyższy urząd ma w stosunku do niższego przywileje. Może np. wydawać polecenia wiążące niższych urzędników, ma większy prestiż i zarobki.
• Występuje wysoko posunięta specjalizacja i podział funkcji. Każdy urząd ma wyraźnie zarysowane kompetencje.
• Całkowita depersonalizacja stosunków pomiędzy urzędnikami i pomiędzy urzędnikami a petentami. Stosunki mają być pozbawione elementów osobistych, emocjonalnych. Nie ma miejsca na sympatie, antypatie, współczucie, troskę, znajomości.
• Rekrutacja na pozycje urzędnicze powinna być prowadzona według kryteriów uniwersalistycznych, a nie partykularystycznych. Powinna brać pod uwagę talenty, umiejętności, a nie znajomości.
• Regularne, z góry ustalone kryteria awansu, wolne od wszelkiej arbitralności.
• Ustalone z góry wynagrodzenia, związane tylko z rodzajem urzędu jaki się zajmuje.
• Pisemna forma wszelkich czynności, zwłaszcza podejmowanych decyzji. Wszystko musi być zarejestrowane i udokumentowane.

 

Wszelkie odchylenia od tych cech tworzą tzw. typ realny, tak nielubiany przez nas wszystkich. Ale nawet gdy biurokracja działa zgodnie z powyższymi założeniami może wywoływać dysfunkcjonalne konsekwencje, do których należą:

 

• Nadmierna specjalizacja, zbyt daleko posunięty podział funkcji, co prowadzi do zawężenia perspektywy i niemożności ogarnięcia szerszych implikacji podejmowanych decyzji i działań.
• Sztywność procedur nieuwzględniająca nietypowych przypadków.
• Wyuczona bezradność – pasywność w obliczu decyzji ryzykownych i nierutynowych.
• Przesunięcie celów – czyli nadanie samym procedurom rangi wartości autotelicznych.
• Myślenie grupowe – nadmierna identyfikacja i bezkrytyczna lojalność wobec organizacji.
• Syndrom paragrafu 22 – namnożenie ponad miarę szczegółowych, nieskoordynowanych, a nawet wzajemnie sprzecznych przepisów.
• Konserwatyzm, rytualizm.
• Tendencje do oligarchizacji, czyli opanowywania kontroli nad organizacja przez niewielkie grono.

 

Najbardziej radykalna krytyka biurokracji mówi, że biurokracja niesie antyhumanistyczne zagrożenia. Może doprowadzić do uprzedmiotowienia administrowanych zbiorowości ludzkich i w efekcie do manipulacji i zniewolenia ich (Aldous Huxley, George Orwell).

 

Biurokracja to przykład organizacji formalnej, gdzie dominują wtórne stosunki społeczne. Stosunki społeczne w organizacja nieformalnych mają charakter pierwotny.